Ελληνικη φυση: Falco eleonorae - Φθινόπωρο, ο καιρός του μαυροπετρίτη

Δύο μαυροπετρίτες κυνηγούν έναν μοναχικό χαλικοκυλιστή (Arenaria interpres) κοντά σε μια βραχονησίδα της Ρόδου.

photo (c) Michalis Komkotos Μιχάλης Κομκοτός

από το βιβλίο «AEGEAN WINGS» - ΤΟ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ ΤΩΝ ΠΟΥΛΙΩΝ»

εκδόσεις Nikos Kasseris Publications, Ρόδος

Τα κυκλαδίτικα νησιά είναι σήμερα τουριστικοί παράδεισοι. Μέχρι πριν λίγα χρόνια όμως αυτά που κυριαρχούσαν ήταν η στέρηση, η φτώχια και ο συνεχής αγώνας με τη φύση. Η φτώχια και η ξηρότητα των νησιών, ο αγώνας με τα στοιχεία της φύσης και οι μεγάλες δυσκολίες στα ταξίδια με τα ιστιοφόρα είχαν αναγκάσει τους Κυκλαδίτες, (και γενικά τους Αιγαιοπελαγίτες) ναυτικούς να γνωρίζουν και να εκμεταλλεύονται κάθε διαθέσιμο πόρο για νερό και τροφή.

Οι δυνατοί άνεμοι και οι φουρτούνες απέκλειαν για πολλές μέρες τους ναυτικούς σε ερημονησίδες, μικρόνησα και ερημικούς όρμους, όπου έπρεπε να συμπληρώσουν τα λίγα τρόφιμα που είχαν στα μικρά τους καΐκια με φρέσκια τροφή. Η μακρόχρονη πείρα, που μεταβιβαζόταν από γενιά σε γενιά, τους εξασφάλιζε τους αναγκαίους φυσικούς πόρους. Για μεγαλύτερα ταξίδια χρησιμοποιούσαν τους πορτολάνους, δηλαδή βιβλία με οδηγίες για τα λιμάνια και την προσέγγισή τους, τους ανέμους που επικρατούσαν σε κάθε περιοχή και τις τοποθεσίες που θα έβρισκαν νερό. Και πάλι όμως για να συμπληρώσουν την τροφή τους έπρεπε να καταφύγουν στα όσα είχε συσσωρεύσει η πείρα των προηγούμενων γενεών, για τους βιότοπους και τις τροφές που παρείχαν.

Οι πέρδικες ήταν ένα συνηθισμένο κυνήγι των ναυτικών στην εποχή των ιστιοφόρων, η οποία κράτησε μέχρι τη δεκαετία του 1950. Οι νησιώτικες πέρδικες (Alectoris chukar) αφθονούσαν στα αιγαιοπελαγίτικα νησιά αλλά δεν υπήρχαν στις βραχονησίδες, όπου πολλές φορές έριχναν τους ναυτικούς οι αέρηδες και οι φουρτούνες. Αλλά και στα βραχόνησα οι ναυτικοί είχαν εντοπίσει φρέσκια τροφή. Ήταν τα γεράκια που φωλιάζουν στους γκρεμούς των νησιών. Η μαρτυρία ενός διάσημου στην εποχή του επιστήμονα είναι αποκαλυπτική.

Ο Γάλλος γιατρός και βοτανολόγος Πιτόν ντε Τουρνεφόρ (Joseph Pitton de Tournefort) ήρθε το 1700, με βασιλική αποστολή, για μελέτες στο Αιγαίο. Το Σεπτέμβριο του 1700 ταξίδευε για την Πάτμο, όπου σκόπευε να επισκεφτεί το ξακουστό μοναστήρι του Θεολόγου, αλλά τα δυνατά μελτέμια ανάγκασαν το καράβι του να βρει καταφύγιο στη Δονούσα.

Προσπάθησε να σαλπάρει και πάλι για την Πάτμο αλλά ο καιρός κρατούσε για μέρες και τον έριξε στα νερά της Αμοργού. Στις 17 Σεπτεμβρίου του 1700 το καράβι του Τουρνεφόρ βρήκε καταφύγιο στη Νικουριά, ένα νησάκι που σχεδόν κολλάει στην Αμοργό και σχηματίζει έναν προστατευμένο από τους βοριάδες ευρύχωρο κόλπο. Εκεί οι Έλληνες ναυτικοί για τροφή κατέφυγαν στις πέρδικες. Γράφει ο Τουρνεφόρ σχετικά:

«Η Νικουριά είναι ένας μαρμάρινος όγκος, στον οποίο δεν βλέπει κανείς παρά μόνον κατσίκες και κόκκινες πέρδικες, καταπληκτικής ομορφιάς, που μας αποζημίωσαν για την κακοπέραση που είχαμε στη Δονούσα. Οι Έλληνες της ακολουθίας μας έπιασαν πολλές. Αυτές οι πέρδικες ήταν κάπως σκληρές και στεγνές, αλλά μας φάνηκαν εξίσου νόστιμες με εκείνες του Περιγκόρ».

Τις επόμενες μέρες ο Γάλλος επιστήμονας περιηγήθηκε στην Αμοργό και μετά συνέχισε το ταξίδι του. Διηγείται ο Τουρνεφόρ:

«Στις 22 Σεπτεμβρίου, καθώς περνούσαμε πολύ κοντά από τον Καλόγερο, μια παρά πολύ απότομη βραχονησίδα 12 μίλια από την Αμοργό, ο καπετάνιος του καραβιού μας αποφάσισε ν’ ανέβει πάνω στα βράχια και να πιάσει γεράκια. Ο άνθρωπος αυτός δεν είχε μόνο την ισορροπία του ναυτικού αλλά και τις ικανότητες του ορειβάτη να σκαρφαλώνει στους βράχους με εκπληκτική ευλυγισία. Τα γεράκια φαγώθηκαν χωρίς το κρέας τους να σιτέψει, όπως συνηθίζουν στην Ανατολή. Τα πουλιά αυτά είχαν λευκή τρυφερή σάρκα, με εξαιρετική γεύση. Θα είναι ακόμα πιο νόστιμα, αν ψηθούν τυλιγμένα σε λαρδί. Τα δικά μας ψήθηκαν στα κάρβουνα και τα φάγαμε χωρίς πιπέρι ή ξύδι».

υτά τα πουλιά, λοιπόν, με τη «λευκή τρυφερή σάρκα και την εξαιρετική γεύση» δεν ήταν άλλα από νεοσσούς μαυροπετρίτη (Falco eleonorae). Ο μαυροπετρίτης, που σε πολλά νησιά λέγεται και «βαρβάκι», είναι ένα είδος γερακιού που ξεχειμωνιάζει στο μεγάλο νησί της Μαδαγασκάρης, στη νοτιοανατολική Αφρική, κι ανεβαίνει στην Μεσόγειο για να αναπαραχθεί.

Το χαρακτηριστικό του είναι ότι φωλιάζει πολύ αργότερα από τα άλλα πουλιά, γύρω στα τέλη Ιουλίου, και οι νεοσσοί του ξεπετιούνται από τα αυγά στα τέλη Αυγούστου με αρχές Σεπτεμβρίου. Αυτή η ιδιορρυθμία του μαυροπετρίτη οφείλεται στην ειδίκευσή του να κυνηγάει πουλιά και μεγάλα έντομα για τροφή. Από τον Σεπτέμβρη, που αρχίζει ο φθινοπωρινός κύκλος μετανάστευσης των πουλιών, βρίσκει άφθονη τροφή για να μεγαλώσει τα μικρά του, στα περάσματα του Αιγαίου.

Ο μαυροπετρίτης φωλιάζει στους γκρεμούς των νησιών. Το γεγονός αυτό δεν πέρασε απαρατήρητο από τους Έλληνες ναυτικούς του Αιγαίου, που χρησιμοποίησαν τους νεοσσούς του μαυροπετρίτη για να εξασφαλίζουν φρέσκια τροφή το φθινόπωρο στα σκληρά ταξίδια τους την εποχή των ιστιοφόρων. Τα περιστατικά που περιγράφει ο Τουρνεφόρ το 1700, από τα βραχόνησα της Νικουριάς και του Καλόγερου, δείχνουν πόσο σημαντικό ρόλο έπαιζε στη ζωή των ναυτικών και γενικότερα των νησιωτών από την προϊστορία μέχρι πριν λίγες δεκαετίες, η γνώση του φυσικού περιβάλλοντος. Ακόμα και στις βραχονησίδες. Σήμερα οι νεαροί μαυροπετρίτες δεν κυνηγιούνται.

Το επιστημονικό όνομα "eleonorae" του μαυροπετρίτη δόθηκε για να τιμηθεί η πριγκίπισσα Ελεονόρα της Σαρδηνίας που νομοθέτησε την επιβολή βαρύτατων ποινών με σκοπό να αποτρέψει «την απομάκρυνση των μικρών γερακιών από τις φωλιές τους». Την περιγραφή και την ονοματοδοσία του μαυροπετρίτη έκανε ο ιταλός Τζουζέπε Τσένε το 1839.

Οι μαυροπετρίτες ξεχειμωνιάζουν στην Μαδαγασκάρη. Έρχονται στην Μεσόγειο για να αναπαραχθούν. Η Ελλάδα φιλοξενεί από την άνοιξη το 75% του παγκόσμιου πληθυσμού τους. Φωλιάζουν σε βραχονησίδες και γκρεμούς. Οι μεγαλύτερες αποικίες τους βρίσκονται στο νότιο Αιγαίο. Φτάνουν όμως μέχρι τις Βόρειες Σποράδες και την Λήμνο. Στο Ιόνιο Πέλαγος έχουν εντοπιστεί αποικίες τους στην Ζάκυνθο και την Κέρκυρα.

Νίκος Νικητίδης