Ελληνικη φυση: Η ορχιδέα «καθρέφτης» και ο... όρχις του βασιλιά Φερδινάνδου

Ophrys speculum (Οφρύς η κατοπτρική)

Αυλίδα (Βοιωτία) 18/03/2009 Avlida (Viotia)

photo Nikos Nikitidis Νίκος Νικητίδης

Εκτός από τους... όρχεις των επισκόπων (κλικ εδώ για περισσότερα), το βασίλειο της ελληνικής φύσης περιλαμβάνει και... βασιλικούς όρχεις. Εξάλλου τι βασίλειο θα ‘τανε; Και στην περίπτωση των βασιλικών όρχεων έχουμε να κάνουμε με μια ελληνική ορχιδέα, με τη διαφορά ότι οι βασιλικοί όρχεις είναι βουλγαρικοί και ανήκουν στον βασιλιά Φερδινάνδο Α’. Το θέμα περιπλέκεται γιατί στην ιστορία μας (εκτός από τους... όρχεις) πρωταγωνιστούν η εξάρτηση της επιστήμης από την πολιτική εξουσία και η γερμανοβουλγαρική κατοχή 1941-44 στην Ελλάδα.

Το κουβάρι της ιστορίας του όρχεως του «βασιλιά Φερδινάνδου» της Βουλγαρίας αρχίζει να ξετυλίγεται στην… Πορτογαλία.

Το 1800 ο Γερμανός φυσιοδίφης Λινκ (Link) περιγράφει μία ορχιδέα του γένους Οφρύς από την περιοχή της Λισαβόνας και της δίνει το όνομα «Οφρύς η κατοπτρική» (speculum), επειδή το άνθος της έχει μια γαλάζια γυαλιστερή επιφάνεια που μοιάζει με κάτοπτρο (καθρέφτη).

Το 1804 ο Πορτογάλος βοτανικός Μπροτέρο (Brotero) συλλέγει κοντά στην πόλη Κοΐμπρα της Πορτογαλίας ένα παρόμοιο είδος που ονομάζει «Οφρύς η γυαλιστερή» (vernixia).

To 1806 ο Ιταλός φυσιοδίφης Μπερνάρντι (Bernardi) περιγράφει μια παρόμοια με τις προηγούμενες ορχιδέα από το Παλέρμο της Σικελίας και της δίνει το όνομα «Οφρύς η βλεφαριδωτή» (ciliata) από το πυκνό τρίχωμα που περιβάλλει το γλωσσίδιο του άνθους.

Στα τέλη του 19ου αιώνα ξεσπάει ένας μάλλον ανούσιος πόλεμος για το ποια είναι η αποδεκτή ονομασία αυτών των φυτών. Το όνομα «Οφρύς η κατοπτρική» (speculum) κηρύσσεται παράνομο και επικρατεί η ονομασία «Οφρύς η γυαλιστερή» (vernixia).

Σήμερα τα πράγματα έχουν απλοποιηθεί. Σύμφωνα με τον Βέλγο ειδικό Πιέρ Ντελφόρζ (P. Delforge) η Ophrys vernixia (Οφρύς η γυαλιστερή) ευδοκιμεί σε Πορτογαλία και Ισπανία. Και η Ophrys speculum (Οφρύς η κατοπτρική), που είναι παρόμοια αλλά έχει πιο στρογγυλό γλωσσάριο, εξαπλώνεται στην Κεντρική και Ανατολική Μεσόγειο. Στην χώρα μας την βρίσκουμε συχνά στη νότια Ελλάδα, με εξαίρεση την Κρήτη. Ακόμα καλύτερα απλοποίησε την κατάσταση ο Γερμανός βοτανικός Βέρνερ Γκρόιτερ (Werner Greuter), που πρότεινε μια ονομασία, την Ophrys speculum, που έγινε αποδεκτή από την επιστημονική κοινότητα.

Και στο σημείο αυτό της ιστορίας μας εμφανίζεται ο «όρχις του βασιλιά Φερδινάνδου» για να μας δείξει ότι η επιστημονική κοινότητα δεν είναι ανεξάρτητη από την πολιτική εξουσία, την οποία μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις υπηρετεί.

Το 1943 κι ενώ η Ελλάδα στενάζει από τη γερμανική μπότα και η Μακεδονία από την απάνθρωπη βουλγαρική κατοχή, δύο βοτανικοί επιστήμονες από τις δύο συμμαχικές χώρες του ναζιστικού Άξονα ανακοινώνουν μία νέα ορχιδέα από την Ελλάδα. Ο Βούλγαρος Μπόρις Αχτάρωφ (Achtaroff) και ο Γερμανός Β. Κέλερερ (Kellerer) περιγράφουν το 1943 μία νέα ορχιδέα από την Ρόδο και της δίνουν το όνομα «Οφρύς του βασιλιά Φερδινάνδου» (Ophrys regis-ferdinandi), για να τιμήσουν τον τότε βασιλιά της Βουλγαρίας Φερδινάνδο Α’ (1861-1945).

Η ελληνική ορχιδέα του… Βούλγαρου βασιλιά Φερδινάνδου, είναι παρόμοια με την Ophrys speculum (κατοπτρική) αλλά έχει πιο μακρόστενο γλωσσάριο κι έτσι αποτελεί ξεχωριστό είδος. Και οι δύο μιμούνται είδη σκαθαριών που έχουν γυαλιστερό κέλυφος. Η εξέλιξη στο Αιγαίο παρουσιάζει πολύ πιο πλούσια βιοποικιλότητα από την υπόλοιπη Μεσόγειο, κι έτσι δίπλα στην Ophrys speculum (κατοπτρική) προστέθηκε ένα παρόμοιο αλλά νέο είδος, το οποίο η ναζιστική περίοδος της γερμανικής επιστήμης αφιέρωσε στον σύμμαχο βασιλιά της Βουλγαρίας. Μέσα από το συντεχνιακό σύστημα ονοματοδοσίας των φυτών, το ιερατείο των βοτανικών συνεχίζει ένα φυτό του Αιγαίου που ανθίζει σε Ρόδο, Σύμη, Τήλο, Σάμο και Χίο να το ονομάζει ορχιδέα του Βούλγαρου βασιλιά Φερδινάνδου, με περιγραφή από τα χρόνια της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα. Προφανώς γιατί η επιστήμη είναι... ανεξάρτητη από τις πολιτικές εξουσίες και σκοπιμότητες.

Η περίπτωση του Βούλγαρου βασιλιά δεν είναι η μοναδική. Η ταλαιπωρία της ελληνικής φύσης με ονόματα βασιλιάδων, συγγενών, φίλων αλλά και πολυεθνικών εταιρειών έχει πολλά επεισόδια. Αλλά περί αυτών σε κάποια μελλοντική ανάρτηση...