Οι άγριοι κρόκοι του φθινόπωρου

Crocus cartwrightianus

Αττική 02/11/2008 Attica

Οι κρόκοι είναι από τα ωραιότερα αγριολούλουδα της ελληνικής φύσης. Ανθίζουν σχεδόν ολόκληρο τον χρόνο, αρχίζοντας το φθινόπωρο από τα νότια και τα χαμηλά για να συνεχίσουν χειμώνα, άνοιξη και καλοκαίρι στα ψηλά βουνά και την ορεινή ζώνη. Οι κρόκοι που δίνουν το «σαφράν» ή «ζαφορά» είναι οι φθινοπωρινοί, που έχουν πολύ μεγάλο ύπερο χωρισμένο σε επιμήκη στίγματα. Από τα στίγματα αυτά παράγεται το σαφράν, το οποίο ανάλογα με την χρήση του είναι πανάκριβο άρτυμα, φάρμακο ή χρωστική ύλη που δίνει ένα πολύ λαμπερό κίτρινο χρώμα.

Από την περσική λέξη azafran ή την αραβική zafaran προέρχονται οι ευρωπαϊκές λέξεις για τα στίγματα του κρόκου, όπως ζαφορά στη νεοελληνική γλώσσα, σαφράν (saffran) στην γαλλική, zaferano στην ιταλική, κοκ. Η χρήση του κρόκου στην Ελλάδα και τον πολιτισμό του Αιγαίου είναι πανάρχαια. Ως άρτυμα και χρωστική ύλη αναγράφεται στις πινακίδες με την Γραμμική Β’ γραφή της ελληνικής γλώσσας. Ως διακοσμητικό μοτίβο υπάρχει σε πλήθος τοιχογραφιών και ευρημάτων από τον «μινωικό» και «κυκλαδικό» πολιτισμό. Διάσημη είναι η τοιχογραφία με της κροκοσυλλέκτριες (16ος αιώνας π.Χ.) από το Ακρωτήρι της Θήρας.

Στην Θήρα και σε ορισμένα άλλα νησιά η συλλογή της ζαφοράς συνεχίζεται ως τις μέρες μας. Αλλού, όπως στην Κρήτη, η χρήση των κρόκων έχει ξεχαστεί.

Ο ήμερος κρόκος (Crocus sativus) της Κοζάνης είναι στείρο φυτό και αναπαράγεται μόνο βλαστητικά. Στις αρχές του 17ου αιώνα έφεραν βολβούς του στην περιοχή Κοζανίτες έμποροι και από τότε άρχισε η καλλιέργειά του.

Ο άγριος πρόγονος του καλλιεργήσιμου είναι ο κρόκος του Καρτράιτ (cartwrightianus). Ο άγγλος πρόξενος στην Κωνσταντινούπολη Καρτράιτ έστειλε ένα τέτοιο κρόκο από την Τήνο στον βοτανολόγο Χέρμπερτ, ο οποίος δημοσίευσε την επιστημονική του περιγραφή και για να τιμήσει τον… πρόξενο έδωσε στο φυτό τ’ όνομά του. Ο καρτραϊκός κρόκος είναι ίδιος με τον ήμερο αλλά πιο μικρός. Είναι ενδημικό φυτό Αττικής, Κυκλάδων και Δυτικής Κρήτης. Ανθίζει Οκτώβριο-Δεκέμβριο σε βραχώδεις λοφοπλαγιές, χαμηλούς θαμνότοπους και αραιά πευκοδάση από τις παραθαλάσσιες περιοχές μέχρι τα 1.000 μέτρα.

Ο κρόκος των κρητικών ορέων (oreocreticus) μοιάζει πολύ με το καρτραϊκό αλλά φυτρώνει σε μεγάλα υψόμετρα στα βουνά της Κρήτης (Ψηλορείτης, Δίκτη, Θρυπτή) το φθινόπωρο.

Ο κρόκος του Τουρνεφόρ (turnefortii) είναι αυτός που κατ’ εξοχήν ονομάζεται ζαφορά στις Κυκλάδες. Ονομάστηκε έτσι προς τιμήν του γάλλου βοτανολόγου Πιτόν ντεΤουρνεφόρ που περιέγραψε πολλά φυτά του Αιγαίου γύρω στο 1700. Ο τουρνεφόρτιος κρόκος ανθίζει από Σεπτέμβριο μέχρι Νοέμβριο σε Δωδεκάνησα, Κρήτη, Κυκλάδες και Ύδρα σε πετρώδεις τοποθεσίες, ρωγμές βράχων και φρυγανότοπους, από το επίπεδο της θάλασσας μέχρι τα 650 μέτρα. Τα κόκκινα στίγματα του είναι πολύ μεγάλα και διακλαδίζονται σε δεκάδες νημάτια.

 Crocus turnefortii 

Κέα 29/11/2008 Kea (Cyclades)

Μεγάλη στίγματα έχει και ο κρόκος ο εσχαρωτός (Crocus cancellatus υποείδος mazziaricus) που ανθίζει από τον Σεπτέμβριο στην κυρίως χώρα, Εύβοια, Νάξο, Ηρακλειά, Πελοπόννησο, Ιόνια νησιά από το επίπεδο της θάλασσας μέχρι τα 1.500 μέτρα σε βραχώδεις πλαγιές και θαμνότοπους.

Αυτοί οι τρεις φθινοπωρινοί κρόκοι (κατρταϊκός, τουρνεφόρτιος και εσχαρωτός) έχουν μεγάλα στίγματα, όπως ο ήμερος κρόκος της Κοζάνης και μπορούν να αποδώσουν σαφράν. Με την εμπειρία και το παράδειγμα των κροκοπαραγωγών της Κοζάνης, πολλά νησιά του Αιγαίου θα μπορούσαν να εκμεταλλευτούν τα φτωχά εδάφη τους με την καλλιέργεια κρόκων από τα είδη που είναι αυτοφυή και ενδημικά στα νησιά και να έχουν παραγωγή σαφράν αντί να έχουν παραδώσει τα νησιά στα κατσίκια.

Οι κρόκοι είναι φυτά ευρωασιατικά. Εξαπλώνονται από την Πορτογαλία μέχρι την δυτική Κίνα και περιλαμβάνουν 80 είδη. Η πλειονότητά τους συγκεντρώνεται στην βορειοανατολική Μεσόγειο και κυρίως στην Τουρκία και την Ελλάδα. Στην χώρα μας ευδοκιμούν 21 είδη αυτοφυών κρόκων, από τα οποία τα 9 είναι ενδημικά. Εκτός από τα τρία αιγαιοπελαγίτικα είδη που δίνουν την ζαφορά (σαφράν), υπάρχουν και κρόκοι που έχουν μεγάλη αισθητική αξία και καλλιεργούνται σαν καλλωπιστικοί.

Δύο από τους ωραιότερους ελληνικούς κρόκους είναι ενδημικοί της νοτιοανατολικής Πελοποννήσου και κυρίως της Μάνης. Μέσα από το σκληρό φθινοπωρινό και χειμωνιάτικο τοπίο της Μάνης ξεπετάγονται ο πανέμορφος κρόκος ο χιονώδης (niveus) και ο εκπληκτικός κρόκος του Γουλιμή (gulimii). Οι βολβοί τους αποτελούν αντικείμενο λεηλασίας από τους ξένους και μοσχοπωλούνται ως σπάνια καλλωπιστικά φυτά στην Ευρώπη και κυρίως στην Αγγλία.

Άλλοι φθινοπωρινοί και χειμωνιάτικοι κρόκοι είναι:

1. Ο κρόκος του Ρόμπερτ (robertianus), ενδημικός της Πίνδου.
2. Ο κρόκος του Φλέϊσερ (fleischeri) στην Ρόδο και την Χίο.
3. Ο κρόκος ο αδριατικός (adriaticus) ενδημικός της Δυτικής Ελλάδας με ένα υποείδος του στον Παρνασσό.
4. Ο κρόκος ο λείος (laevigatus) ενδημικός του Νότιου Αιγαίου, Πελοποννήσου, Αττικής Εύβοιας, κ.α. 
5. Ο κρόκος του Πάλλας (palassii) στην Λέσβο και την Σάμο.
6. Ο κρόκος του Μπορί (boryi) ενδημικός Ιονίου και Δυτικής Ελλάδας.
7. Ο κρόκος ο ωραίος (pulchellus) στην Βόρεια Ελλάδα.
8. Ο κρόκος ο διανθής (biflorus) στην Ρόδο.
9. Ο κρόκος του Στριντ (stridii) στον Χορτιάτη της Θεσσαλονίκης και την Ξάνθη.
10. Ο κρόκος ο νεφελογενής (nubigena) στην Λέσβο, Σάμο και Ικαρία.
11. Ο κρόκος ο μελάνθηρος (melantherus) στον Πάρνωνα.
12. Ο κρόκος ο ευειδής (speciosus) σε ελάχιστες θέσεις στην Δυτική Ελλάδα.
13. Ο κρόκος της Αττικής (atticus) με εξάπλωση στην Αττική, τη Νότια Εύβοια και την Άνδρο.

Η φθινοπωρινή και χειμωνιάτικη φύση είναι πλούσια στην Ελλάδα, με τους κρόκους να κυριαρχούν. Είναι και οικονομικά αποδοτική, όπως αποδεικνύεται από τους κρόκους της Κοζάνης και την παραγωγή σαφράν.

Περισσότερες πληροφορίες για πολλά είδη κολχικών, υπάρχουν στο:

http://www.florahellenica.blogspot.gr/

Crocus pulchellus

Χορτιάτης 02/10/2011 Chortiatis